یخدانهای دوقلوی سیرجان که به یخدانهای حاج رشید نیز معروف هستند، یکی از مهمترین مکانهای تاثیرگذار بر زندگی مردم در گذشته بودند که هماکنون از جاذبههای سیرجان در استان کرمان محسوب میشوند.
این یخدانها که در سال ۱۲۷۵ هجری شمسی به دست افراد خیر ساخته شدند تا یخ مصرفی مردم سیرجان را تامین کنند، در سال ۱۳۸۴ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیدند.
روی آن را با ملات کاهگل پوشاندهاند که عایق بسیار خوبی در مقابل نور و گرمای حاصل از تابش خورشید به حساب میآید.
این ملات از ورود هوای گرم خارج به داخل و خروج هوای سرد داخلی به خارج بنا جلوگیری میکند.
اهالی سیرجان در فصل زمستان مخزن یخدانها را از یخ پر کرده و با بستن درها و روزنهها، در فصل تابستان از یخ آن استفاده میکردند.
دیوار سایهانداز طویل و مرتفعی که سراسر جبهه شرقی دو مخزن یخ را در بر میگیرد، بهصورت منحنی است و به عرض حدود ۲٫۵ متر در سطح و ارتفاع ۱۰٫۵ متر در راس به حالت صندوقیشکل تبدیل شده است.
این دیوار به خط مستقیم حدود ۱۰۰ متر طول دارد. در سمت جنوب غربی نیز دیوار سایهاندازی با همان حالت منحنی وجود داشته که امروزه از آن اثری باقی نمانده است.
در طرف غربی دیوار سایهانداز چنانچه در همه یخچالها مرسوم بوده، حوضچههای یخی قرار داشت که معمولا بهشکل چهارگوش با عمق کم (بین ۲۰ تا ۵۰ سانتیمتر) بودند.
با ریختن آب در حوضچهها لایه نازکی از یخ تشکیل میشد و با ورود مجدد آب در چند نوبت لایه قطوری از یخ شکل میگرفت که توسط نیروی انسانی شکسته و به مخزن منتقل میشد.
علاوه بر نمای خارجی گنبدهای مخروطی این مجموعه که دارای زیبایی خاصی هستند؛ از جمله تزیینات موجود در آن میتوان به تزیینات خشتی هندسی در غرب دیوار سایهانداز اشاره کرد که بهصورت برجسته و فرورفته اجرا شدهاند.
کاربرد یخدانهای دوقلو سیرجان یخچال یا یخدان، محلی برای نگهداری یخ بوده است که در فصل زمستان، یخ لازم را در حوضچههایی که شرح آن گذشت، تهیه و در چاله یا مخزن یخ انبار میکردند تا در فصل گرما به مصارف مختلف برسانند.
معماران کرمانی برای ساخت مکانی که بتواند سرمای لازم برای تولید یخ را داشته باشد، حوضی بزرگ و گرد به قطر ۲۰ تا ۳۰ متر و به ارتفاع ۶ تا هفت متر میساختند.
سپس روی آن گنبد مخروطی بسیار بزرگی قرار میدادند تا بتواند از ورود گرمای بیرون به درون این مخزن جلوگیری کند.
بنابراین، یخچالها از جمله عناصر معماری در گذشته محسوب میشدند که مختص یک عملکرد با کاربری خاص خود بودند؛ اما با پیشرفت جوامع بشری و گسترش نیروی برق هر خانواده توانست با یک یخچال نیاز خویش را برآورده سازد.
امروزه یخدانها کاربری خود را از دست دادهاند و تنها میتوان به آنها بهعنوان آثار معماری و جاذبه طبیعی و گردشگری نگریست.